José Manuel Suárez García
Giorgio Agamben dedícalle unhas palabras en Stasis. La guerra civil como paradigma político ao frontispicio do Leviathan de Thomas Hobbes, publicado en 1651. Dos moitos elementos que compoñen a imaxe, chama a atención sobre as poucas figuras que ocupan a cidade baleira: algúns soldados nos arredores da cidadela e outras dúas figuras diante da catedral, identificados como dous médicos da peste coa súa característica máscara con pico. “A multitude irrepresentable, semellante á masa dos apestados, pode ser representada só a través dos gardiáns que vixían a súa obediencia e os médicos que a coidan. Habita na cidade, pero só como obxecto dos deberes e dos coidados daqueles que exercen a soberanía” ((Giorgio AGAMBEN: Stasis. La guerra civil como paradigma político. Buenos Aires, Adriana Hidalgo Editora, 2017, p. 56.)). Unhas liñas máis adiante continúa Agamben: “hai outra razón para a inclusión dos médicos no frontispicio. Na súa tradución da Historia da Guerra do Peloponeso de Tucídides, Hobbes atopárase cunha pasaxe na que a peste de Atenas se definía como a orixe da anomia [ausencia de lei] e da metabolé [transformación]” ((IBÍD, p. 57.)). Máis que de ausencia de lei, en tempos de peste ―igual que sucede durante outros conflitos, de aí que Agamben inclúa o exemplo nun libro sobre a guerra civil― do que podemos falar é dunha lei distinta, imposta polo terror que a epidemia desata, e lexislada por unhas figuras que se volven especialmente temibles: os médicos.
O comezo da Idade Media en Occidente supuxo un quebro na medicina clásica. Desde logo, este legado foi custodiado e moitas veces traducido nos mosteiros. Pero nun mundo rexido pola idea de que a saúde e a enfermidade son obra divina, os hospitais monásticos funcionan como institucións nas que se pon en práctica unha medicina asistencial, que calma síntomas pero non cura enfermidades. Ao hospital íase realmente a morrer; mais aqueles irmáns da caridade pouco temor lle causarían a un cristián capaz de resignarse ante a divina providencia. Cando no Concilio de Clermont (1095) se prohibe o estudo da medicina entre o clero a situación cambia: comeza un lento proceso de laicización. A isto engádese a partires do século XIV a aparición das universidades, conformándose así un cadro dividido entre aqueles médicos ou físicos con formación universitaria e iniciados na medicina clásica (médicos e algúns cirurxiáns), e aqueles outros “empíricos” (barbeiros-cirurxiáns, compoñedores, feiticeiros, ensalmadores). Queda, por último, sinalar as medicinas hebrea e musulmá, que durante a Idade Media gozaron dun maior prestixio ao ter conservado a tradición clásica.
Queixas sobre as prácticas médicas abundan na poesía do Século de Ouro español. Quevedo sintetiza o procedemento habitual nunhas poucas liñas:
Dos refranes para entrar en casa. El ‘¿Qué tenemos?’ ordinario (…) y luego decir: Bien se conoce (…) sangrarle y echarle ventosas, y hecho esto una vez, si durare la enfermedad, tornarlo a hacer, hasta que o acabes con el enfermo o con la enfermedad. Si vive y te paga, di que llegó tu hora, y si muere di que llegó la suya.
E Lope de Vega pon en boca dun médico:
Enseñé, no me escucharon;
escribí, no me leyeron;
curé mal, no me entendieron;
maté, no me castigaron.
Ya con morir satisfice.
¡Oh muerte! Quiero quejarme,
bien pudieras perdonarme
por servicios que te hice.
Aínda que oculto tras o sarcasmo, nos escritores do Século de Ouro xa se deixa ver o medo ao médico ((Pedro R. GARCÍA BARRENO: “De médicos y medicina en la obra de Lope”, en Juan Manuel SÁNCHEZ RON (ed.): Es Lope. Madrid, Comunidad de Madrid/RAE, 2014, pp. 37-55.)). ¿En que momento se comeza a rastrear este temor? Non nos hospitais monacais da Idade Media ―aos que se acepta con resignación que se vai para morrer―, nin na medicina popular dos “empíricos” ―precisamente polo seu carácter de proximidade co pobo―, pero si nas acusacións aos xudeus ―entre os que se atopaban reputados médicos― de provocar a peste, e pode que tamén na aparición dos grandes anatomistas do Renacemento. Durante toda a Idade Media a Igrexa prohibiu as diseccións de cadáveres; Leonardo da Vinci foi un pioneiro, pero foi sobre todo a obra De Humani Corporis Fabrica, publicada por Vesalio en 1543, a que asentou un coñecemento real da anatomía humana. A súa sombra ennegrece no momento en que é condenado á fogueira pola Inquisición por practicar unha disección e descubrir que o corazón aínda latía. Con todo, a anatomía debeu espertar unha reacción máis próxima á fascinación que ao medo, tal como pode verse na Lección de anatomía do Dr. Tulp de Rembrandt.
O suceso decisivo para o xurdimento da iatrofobia debeu de ser a peste, que ameazou Europa desde o século XIV ata o XVIII. A medicina medieval atribuíu a enfermidade a diversos factores: á corrupción do aire debida aos vapores liberados por terremotos ou á aliñación dos planetas ―relación medicina-astroloxía―, ao exceso de sangue ―teoría hipocrática dos humores―, ao contaxio por parte de estranxeiros e peregrinos, ao envelenamento dos pozos polos xudeus. E os ineficaces tratamentos e métodos preventivos ían parellos a estas concepcións: evitar a peste co uso de olores fortes e fume, rebentar os bubóns cunha lanceta ou un cauterio, sangrías, dietas, evitar os baños, apócemas de herbas e minerais, etc. ((Jon ARRIZABALAGA: “Discurso y práctica médicos frente a la peste en la Europa medieval y moderna”, Revista de Historia Moderna, 17 (1999), pp. 11-20.)). Ante a teoría do contaxio aéreo ―certa para a peste pneumónica, pero non para a variedade bubónica que era entón a habitual― e a ineficacia dos tratamentos, a tradicional asistencia as enfermos, tanto por parte da familia como dos médicos, decae. Tamén os párrocos sentiron ese impulso de fuxir, ata que a cúpula eclesiástica o prohibiu. Así, a época da peste coincide coa clericalización da morte e a aparición dos libros da boa morte. Así, comezaría a perfilarse o papel do cura como a figura que trae a esperanza na outra vida, e o do seu antagonista, que anuncia o fin desta: o médico como nuncius mortis.
*Foto de portada: Rembrandt, Lección de anatomía do Dr. Tulp (1632). Mauritshuis. Fonte: Wikimedia Commons.
Bibliografía
-Giorgio AGAMBEN: Stasis. La guerra civil como paradigma político. Buenos Aires, Adriana Hidalgo Editora, 2017.
-Philippe ARIÈS: El hombre ante la muerte. Madrid, Taurus, 1984.
-Jon ARRIZABALAGA: “Discurso y práctica médicos frente a la peste en la Europa medieval y moderna”, Revista de Historia Moderna, 17 (1999), pp. 11-20.
-Jean DELUMEAU: El miedo en Occidente. Madrid, Taurus, 2012.
-Natalia FERNÁNDEZ DÍAZ: “La historia de la medicina y de la enfermedad: metáforas del cuerpo y de las instituciones. De la Edad Media al siglo XIX”, Thémata. Revista de filosofía, 45 (2012), pp. 109-117.
-Pedro R. GARCÍA BARRENO: “De médicos y medicina en la obra de Lope”, en Juan Manuel SÁNCHEZ RON (ed.): Es Lope. Madrid, Comunidad de Madrid/RAE, 2014, pp. 37-55.
-Thomas A. KSELMAN: Death and the Afterlife in Modern France. Princeton, Princeton University Press, 1993.
-Christos LYNTERIS: “Plague masks: the visual emergence of Anti-Epidemic personal protection equipment”, Medical Anthropology 37(6) (2018), https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/01459740.2017.1423072?needAccess=true [Consultado: 28 de marzo de 2020].
-Roy PORTER (ed.): The Cambridge illustrated History of Medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Notas ao pé
